De macht van de Moeder
De rol van spiritualiteit in Lea Porsagers Anatta Experiment
Female Power, nu te zien in het MMKA in Arnhem, toont allerlei nieuwe vrouwbeelden van hedendaagse kunstenaars die hebben bijgedragen aan de empowerment van vrouwen. Ook wordt er aandacht besteed aan de groeiende interesse in spiritualiteit bij kunstenaressen. Na Patricia Cornflake’s recensie van deze tentoonstelling schijnt Karlijn Slegers haar licht op het Anatta Experiment van de Deense kunstenares Lea Porsager, waarin spiritualiteit een verrassend centrale rol speelt.
De laatste jaren is er heel wat hernieuwde aandacht voor spiritualiteit. Zo ook bij een groeiend aantal kunstenaressen, onder wie de Nederlandse Melanie Bonajo, de Zwitserse Mai-Thu Perret en de Thaise Pinaree Sanpitak. Deze opvallende internationale tendens vormt één van de fundamenten voor de op dit moment te bezichtigen tentoonstelling Female Power. Tijdens mijn recente bezoek aan deze expositie werd ik in het bijzonder geraakt door een werk van Lea Porsager. Deze jonge Deense kunstenares werkt onder meer met video, tekst en performances, en beschouwt spiritualiteit als een manier om normatief denken kritisch te bevragen. In 2011 creëerde zij speciaal voor dOCUMENTA 13 een spiritueel groepsexperiment, dat uitmondde in een multimediaal kunstwerk met veel aandacht voor de moederfiguur.
Dit experiment vond plaats tijdens de zomer van 2011, toen Lea Porsager zeven vriendinnen uitnodigde voor een zevendaags verblijf in Casa Anatta, gelegen op de beroemde Monte Verità. Deze Zwitserse heuvel oefende in het begin van de twintigste eeuw al een grote aantrekkingskracht uit op onder meer anarchisten, dadaïsten en occultisten – stuk voor stuk mensen die wilden ontsnappen aan de maatschappij en het toenemend materialisme. Voor hen was de Monte Verità een soort magisch toevluchtsoord, waar vrij kon worden geëxperimenteerd met allerlei alternatieve manieren van leven.
Dit toevluchtsoord trok ook de aandacht van de befaamde conservator Harald Szeemann, die in 1978 zelfs een tentoonstelling over de geschiedenis van de heuvel maakte. Le Mammelle della Verita zal in 2015 permanent worden opgesteld in Casa Anatta. Toen Porsager in aanraking kwam met de door Szeemann verzamelde informatie vroeg zij zich af of het mogelijk zou zijn om de vrije, experimentele geest van de vroege twintigste eeuw nieuw leven in te blazen. Het idee voor het Anatta Experiment was geboren. Samen met haar vriendinnen, een vrouwelijke experimentleider en twee cameravrouwen – de enige aanwezige man was een hond – nam de kunstenares in 2011 gedurende één week haar intrek in Casa Anatta. Hoewel Porsager hier zelf geen uitspraken over heeft gedaan, is het op zijn minst opvallend te noemen dat dit gezelschap alleen uit vrouwen bestond.
De hele week stond vervolgens in het teken van een gezamenlijke missie: proberen om het ego los te laten. Om deze egoloze toestand te bereiken, bedacht Porsager een filosofische structuur voor het experiment. Hierin was om te beginnen een belangrijke rol weggelegd voor het boeddhistische concept van anatta, dat ‘niet zelf, niet ik, niet mijn’ betekent. Nog belangrijker was de zogenaamde Strukturmutter, die fungeerde als een soort gereedschap om het ego achter te laten. Waar Szeemann de catalogus van Le Mammelle della Verita had opgezet aan de hand van de veelborstige moedergodin Artemis van Efeze, veranderde dit beeld in het Anatta Experiment in een geometrische structuur.
De bij Szeemann nog lichamelijke moederfiguur werd door Porsager getransformeerd in een index of raster; een ‘Moederschip van waaruit kleinere vaartuigen worden gelanceerd en onderhouden’. [1] Deze structuur bood een cruciaal begin- en eindpunt voor het experiment. De vrouwen die hieraan deelnamen reisden als het ware gezamenlijk door het moederlichaam in een soort ‘vaginale Odyssee’ om uiteindelijk opnieuw geboren te worden. [2] Of, in de woorden van Porsager: ‘Het begon en eindigde met Moeder: “Eieren zijt gij en tot eieren zult gij wederkeren”’. [3] Door middel van rituelen en performances probeerde de kunstenares de Strukturmutter tot het uiterste te brengen, en zo het maximale uit het experiment te halen. Zo droegen de vrouwen tijdens een bepaalde performance allemaal een hoge, fallusachtige hoed, waardoor zij het gevoel hadden te transformeren in mannelijke figuren.
Toch stond tijdens het hele experiment een vrouwelijke figuur centraal. Waarom richtte Porsager zich in dit werk eigenlijk zoveel op het moederelement? Ziet zij zelf een relatie tussen deze potentieel feministische moederfiguur en spiritualiteit? Toen ik haar deze laatste vraag voorlegde tijdens haar presentatie op de Kunstvlaai in december 2012, antwoordde ze bevestigend. Er is volgens haar een nauw verband tussen het moederelement en spiritualiteit, dat zij onder meer illustreert aan de hand van Moeder Aarde. Sterker nog, zij gaf aan dat ze zich continu bewust was geweest van deze relatie, en dat de vrouwelijke figuur misschien wel zou kunnen worden beschouwd als een soort weg naar verlossing.
Porsager is niet de enige kunstenares met interesse voor het spirituele; ze deelt deze fascinatie met een groeiend aantal andere hedendaagse kunstenaars. Onder hen bevinden zich veel feministische kunstenaressen, voor wie spiritualiteit – net zoals voor Porsager – een krachtig middel is om verzet te bieden tegen gevestigde normen. Denk bijvoorbeeld aan het werk van de Franse kunstenares Vidya Gastaldon, waarin het spirituele, aardse en bovenaardse met elkaar worden verenigd. Of aan de Nederlandse Melanie Bonajo, die haar kunst nadrukkelijk met spiritualiteit verbindt en zo, op humoristische wijze, vraagtekens zet bij onze materialistische maatschappij. Zij staan in een traditie van feministische kunstenaressen zoals Mary Beth Edelson, Betsy Damon en Ana Mendieta, die zich al in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw lieten inspireren door de bovenstaande thema’s.
Volgens historicus Marco Pasi is een belangstelling voor spiritualiteit zelfs al eerder waar te nemen, en wel bij moderne kunstenaars in het begin van de twintigste eeuw. [4] De hernieuwde aandacht van hedendaagse kunstenaressen zou volgens hem een verlangen naar betovering kunnen zijn, een herontdekking van een soort magie die verloren is gegaan in de realiteit. Hoewel het Anatta Experiment ook als een zoektocht kan worden beschouwd, vindt Porsager het problematisch om te stellen dat ze op zoek was naar betovering. In plaats daarvan verlangde ze naar de egoloze toestand van anatta, en het zware proces om deze toestand te bereiken was volgens haar eerder vies, lichamelijk en ongelijkmatig dan magisch of betoverend.
Pasi geeft nog een andere mogelijke verklaring voor de opgeleefde interesse in spiritualiteit, die naar mijn idee beter aansluit bij Porsagers experiment. In deze verklaring is een grote rol weggelegd voor het occulte, dat letterlijk ‘geheim’ of ‘verborgen’ betekent en refereert aan kennis van een bovennatuurlijke wereld. Pasi betoogt dat hedendaagse kunst zichzelf graag presenteert als een veilige haven voor experiment en innovatie, en dat het occulte hier bijzonder goed bij aansluit. Dit heeft namelijk een uitgesproken revolutionair karakter, waardoor het allerlei mogelijkheden biedt om te experimenteren en bestaande normen en waarden in twijfel te trekken. [5] Zo kunnen de maatschappij en het zelf in een radicaal ander licht worden gezien, wat in feministische kunst altijd al van wezenlijk belang is geweest.
Het Anatta Experiment is een goed voorbeeld van dit verband, of verbond, tussen hedendaagse kunst en het occulte. Hoewel niet duidelijk is of Porsager zichzelf als een feministe beschouwt, zou zij door dit werk best wel eens als een feministische kunstenares gezien kunnen worden. Dit is met name te danken aan de cruciale rol van de moederfiguur; zonder de Strukturmutter had zij het experiment niet op deze manier kunnen uitvoeren. De spirituele ervaringen die Porsager en haar vriendinnen hebben opgedaan door middel van performances en rituelen, vertaalde zij in een documenterende en multimediale installatie.
Deze installatie was afgelopen zomer voor het eerst te zien tijdens dOCUMENTA 13 in Kassel, en zal tot 21 mei 2013 worden getoond tijdens Female Power. Deze tentoonstelling in het Museum voor Moderne Kunst Arnhem staat, zoals de titel al doet vermoeden, in het teken van vrouwelijke macht en kracht. In aanvulling op nieuwe positieve vrouwbeelden in hedendaagse kunst, schenkt de tentoonstelling ook aandacht aan de groeiende interesse van kunstenaars in spiritualiteit. Het zeer recente Anatta Experiment, dat de macht van de Moeder centraal stelt en wellicht ook kan overbrengen op de bezoeker, mocht hier dus uiteraard ook niet in ontbreken.
Karlijn Slegers is student van de Research Master Kunst en Visuele Cultuur in Historisch Perspectief aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
Female Power is tot en met 20 mei te zien.
_____________________________________________________________________
Noten
[1] Lea Porsager, Anatta Experiment, Aarhus: After Hand, 2012.
[2] Sidel Seeberg & Lea Porsager, ‘Lea Porsager über ihre vielbrüstige Suche nach der Egolosigkeit bei der documenta 13’, in: ARTINFO Deutschland, 2012.
[3] Lea Porsager, Anatta Experiment, Aarhus: After Hand, 2012.
[4] Marco Pasi, ‘Coming Forth by Night’, in: Alexis Vaillant (ed.), Options with Nostrils, Rotterdam, Sternberg Press - Piet Zwart Institute, 2010.
[5] Idem.
